Batik stanowi jeden z ważnych elementów indonezyjskiej tożsamości. Tradycyjna technika nakładania wosku w celu uzyskania wyrafinowanych wzorów rozprzestrzeniła się jednak także poza wyspy i unowocześniła. Warto jednak przyjrzeć się jej źródłom.
Mistyka małych kropek
Indonezyjskie znaczenie słowa batik to „tkanina w małe kropki”. To jednak znaczne uproszczenie :). W istocie tkanina jest feerią kolorów i wzorów, które potrafią zachwycić i oszołomić. Nic dziwnego, że istnieje określenie mbati manah, oznaczające „rysowanie projektu batiku na sercu” – to proces niemal mistyczny, w którym wygląd tkaniny staje się emanacją duchowego doświadczenia twórcy.
Skąd wziął się batik?
Najpewniej technika ta występowała na terenie Bliskiego Wschodu, Afryki Zachodniej i Chin już ok. 1500 lat temu. Aby jednak stała się sztuką, musiała dotrzeć na wyspę Jawa w Indonezji.
Wg niektórych badaczy tkaniny prawdopodobnie były początkowo zarezerwowane dla rodziny królewskiej. Przyczyniła się ona do rozwoju tej dziedziny sztuki, hojnie wspierając artystów. Z czasem batik się spopularyzował, a dzięki sprowadzaniu na Jawę w XIX w. z Europy drobno tkanego materiału możliwe stało się tworzenie niezwykle wyrafinowanych, skomplikowanych wzorów tkanin.
Jak tworzy się batik?
Bazą dla batiku są takie materiały jak bawełna lub jedwab. Muszą być gęste tkane, aby mogły być na nich widoczne skomplikowane struktury. Na tkaniny nakłada się wosk – miejsca, w których się znajduje nie przyjmują barwnika. Używa się do tego narzędzia zwanego canting, które składa się z cienkiej bambusowej rurki i pojemnika na stopiony wosk.
Dzięki precyzji metody, z wosku można tworzyć wyrafinowane wzory. Tkaninę następnie farbuje się, suszy i usuwa wosk. W tym celu gotuje się ją i prasuje między dwoma kawałkami papieru. Proces (nazywany batik tulis) powtarzany jest wielokrotnie, dzięki czemu mogą powstać bajeczne kompozycje.
W celu ułatwienia sobie tworzenia batiku stosowane są także specjalne miedziane stemple. Muszą być one precyzyjnie wykonane, aby dobrze odwzorować wzór na tkaninie. Przy bardziej skomplikowanych projektach używa się czasem zestawu nawet dziesięciu takich pieczęci. Jednocześnie ręcznie tworzone wzory za pomocą canting świadczą o większym kunszcie rzemieślnika i tkanina jest przez to bardziej ceniona.
Do stworzenia batiku potrzebne jest także naczynie na gorący wosk. Jest to wajan, który przypomina mały, wykonany z żelaza lub ceramiki wok. Stawia się go na niewielkiej kuchence, aby wosk był cały czas podgrzewany.
Jakość wosku dla jest twórców tkanin również ważna. Proporcje różnych rodzajów parafiny są chronione strzeżonymi recepturami. Renomą cieszą się woski pochodzące z Timoru, Sumbawy i Sumatry. Do jednego batiku stosuje się często wiele rodzajów wosku, dla osiągnięcia różnego stopnia maskowania, a także precyzji projektu.
Barwniki, w których „kąpie” się batik tradycyjnie były pochodzenia naturalnego. Używało się tu wyciągów roślinnych lub mineralnych, ze skał wulkanicznych. Przy tkaninach nazywanych prada stosowany był także zabieg polegający na dekorowaniu ich poprzez ręczne nakładanie złotego ołowiu lub złotego pyłu.
Wzory batiku
Wzory nanoszone na batiku miały znaczenie symboliczne i związane były często z festiwalami i ceremoniami religijnymi. Mogły przynosić szczęście lub mieć moce mistyczne. Niektóre były także zarezerwowane dla rytuału zaślubin.
Wśród tradycyjnych wzorów wyróżnić można Kawung, który składa się z przecinających się kół i pojawia w jawajskich świątyniach.
Ceplok jest geometryczny i wykorzystuje kwadraty, romby, okręgi czy gwiazdy.
Parang za to składa się ze skośnych rzędów segmentów przypominających sztylety.
Z czasem pojawiły się także nowoczesne wersje batiku (styl Batik Pesisiran), które dają znacznie większą swobodę projektantowi. Pojawiają się na nim liście, kwiaty i ptaki. Używane są także barwniki chemiczne, co pozwala uzyskiwać różnorodne kolory.
Nowoczesny batik możemy obserwować w modzie. Stosują go tacy projektanci jak Iwan Tirta czy Tom Abang Saufi i Emilia Tan z Malezji. Szczególnie Tirta przyczynił się do tego, że batik trafił na światowe wybiegi.
Batik to jednak nie tylko stroje. Stosowany jest także jako obicie mebli, materiał na obrusy czy draperie ścienne. Tworzy się także piękne obrazy batikowe. Dzięki tej różnorodności technika ta potrafi wzbogacić wygląd wnętrza o bajeczne wzory i kolory. Wszystko to sprawia, że niezwykłe kompozycje wykonane tą techniką możemy obecnie zobaczyć na całym świecie. To świetnie, bo batik jest naprawdę wyjątkowy i żal by było, gdyby Indonezja nie dzieliła się nim ze światem 🙂